Jak zrobić poprawną analizę dzieła sztuki: malarstwo – kompozycja (część 1/2)

Dziś przychodzę z kolejnym mega ważnym tematem w kontekście matury z historii sztuki, a mianowicie – z analizą dzieła sztuki. Każdą dziedzinę sztuki omawia się w tym przypadku osobno. My dziś zaczniemy od malarstwa, a za jakiś czas pojawią się też posty o rzeźbie i architekturze.

W klasycznej analizie malarskiego dzieła sztuki znajduje się zazwyczaj 5 głównych punktów:

• kompozycja

• kolorystyka

• światłocień

• ekspresja

• wniosek

Jest to naprawdę bardzo obszerny temat i żeby omówić go dokładnie, zajmiemy się na razie pierwszym punktem z naszej listy. W tym poście na warsztat bierzemy kompozycję i kilka najważniejszych jej aspektów. W kolejnych wpisach podzielę się z Tobą tipami i przykładami dotyczącymi kolejnych zagadnień.

Od czego zacząć?

Od podstaw, czyli czym w ogóle jest kompozycja? Nazywamy tak po prostu zbiór elementów, które artysta umieścił na danym dziele. Określamy tu jaki jest jego temat, czy występują postaci, jaką perspektywę zastosował autor itp.

Zanim jednak przejdziemy dalej, dam Ci dwie bardzo istotne wskazówki dotyczące pisania analiz dzieła sztuki (w jakiejkolwiek dziedzinie artystycznej). Pierwsza brzmi: od ogółu do szczegółu. Chodzi o to, żeby na początku nakreślić ogólną formę dzieła, typu kształt pola obrazowego, a dopiero potem stopniowo przechodzić w swoim opisie do detali. Warto wypracować sobie tę metodę, sprawi ona, że analiza nie będzie logiczna i spójna.

Druga rada dotyczy stosowania terminologii: wyjaśniaj wszystko. Jeśli znasz jakieś profesjonalne określenia, które chcesz zastosować, np. w przypadku określania kompozycji może przydać się izokefalizm, opisz też co to sformułowanie oznacza. Jeśli tylko masz miejsce, dopisz, np. w nawiasie, że jest to taki układ, w którym wszystkie postaci mają głowy na jednej wysokości. Dzięki temu egzaminator, który czyta Twoją pracę, będzie wiedział, że nie tylko znasz tę terminologię, ale też poprawnie jej używasz. ☺

Analiza kompozycji – punkt 1: kształt pola obrazowego

Mamy do wyboru kilka figur geometrycznych:

• prostokąt pionowy

• prostokąt poziomy

• prostokąt wydłużony, np. w pionie

• prostokąt zbliżony do kwadratu

• kwadrat

• tondo – czyli obraz w kształcie koła

Istnieją też nieszablonowe rozwiązania, jak np. prostokąt zakończony półkoliście (często obrazy XV-wieczne).

Proste? No pewnie! Jedziemy dalej.

Analiza kompozycji – punkt 2: temat dzieła i jego kontekst

Tym razem przed nami mnóstwo możliwości. Jeśli chodzi o temat dzieła malarskiego rozróżniamy przede wszystkim:

• martwe natury

• • mariny – obrazy o tematyce morskiej
  • weduty – widoki miast

• portrety

• pejzaże/pejzaże ze sztafażem

• sceny rodzajowe

W przypadku portretu możesz dokładnie opisać co widzisz, za każdy wskazany element otrzymasz na maturze 1 punkt. Można zrobić to np. tak: 

Jest to scena jednofiguralna, portret we wnętrzu/w pejzażu (w ten sposób określamy kontekst), model ujęty w popiersiu/półpostaci/3/4 do kolan (określamy ujęcie postaci), siedzący/stojący (określamy pozę), en face/z 3/4/z profilu (określamy ujęcie twarzy).

Jeśli natomiast masz do czynienia z kompozycją w pejzażu, punkty możesz też zgarnąć za określenie wysokości linii horyzontu. Może ona być: w połowie wysokości obrazu, obniżona lub podwyższona.

Temat może być ujęty w kompozycji centralnej lub rozproszonej. W tym pierwszym przypadku określamy co znajduje się w centrum obrazu. Możesz też dodać, czy to centrum jest jasno wyodrębnione czy też nie.

Pora na przykłady:

Na początek dzieło holenderskiego malarza Jana Steena, żywcem wyjęte z arkusza maturalnego, czyli „Zwariowane gospodarstwo”. Widzimy tu, że kompozycja jest scentralizowana, w jasno wyodrębnionym centrum znajduje się ciasno przedstawiona grupa postaci, wyraźnie odcinająca się od reszty przedstawionych przedmiotów znajdujących się dookoła, które z kolei przedstawione są w bardzo luźnym układzie.

Kontrastującym przykładem będzie obraz neoimpresjonisty Georgesa Seurata „Niedzielne popołudnie na wyspie Grande Jatte”. Występuje tu kompozycja luźna, postaci są luźno rozstawione.

Z kolei przy obrazie Pietera Bruegela Starszego „Pejzaż z szubienicą” możemy odnieść się do centrum układu i napisać, że centrum kompozycji stanowi szubienica.

W przypadku „Tańca” Henriego Matisse’a, mamy kompozycję bez wyraźnie zaznaczonego centrum kompozycyjnego.

Kompozycja centralna występuje w „Narodzinach Wenus” akademickiego mistrza Alexandre Cabanela.

W przypadku obrazu „Portret Pani Matisse” możemy napisać, że silny pion sylwetki postaci dzieli obraz na dwie części.

Analiza kompozycji – punkt 3: kierunki dominujące na obrazie

Kompozycja może być oparta na:

• wertykalach (pionach – kompozycja wertykalna)
• horyzontalach (poziomach – kompozycja horyzontalna)
• diagonalach (skosach – kompozycja diagonalna)

Może się też zdarzyć wielość kierunków, gdzie będą się one równoważyć, albo wprowadzać dynamizm i kompozycja będzie bardziej skomplikowana.

Zobaczmy to w praktyce.

Wracamy do wspomnianego już obrazu „Niedzielne popołudnie na wyspie Grande Jatte”. Tutaj odpowiedź na maturze brzmiała: „W kompozycji można wyróżnić osie, które dzielą obraz w pionie”. Chodzi tu o kobiecą sylwetkę w centrum, która tworzy silny wertykal. Jak widzisz, oprócz samego dostrzeżenia dominujących kierunków, warto też wspomnieć, jaki element je tworzy.

Idealnym przykładem kompozycji horyzontalnej będą znane nam już „Narodziny Wenus”. Bardzo wyraźnie widać, że dominują tu kierunki poziome.

Totalnym przeciwieństwem jest „Pejzaż z szubienicą”. Dominują tu wertykale (drzewa, szubienica).

Wielość kierunków reprezentuje obraz Petera Paula Rubensa pt. „Porwanie córek Leukippa”. W tym przypadku napiszemy, że występują liczne piony, poziomy, łuki i skosy, a ta wielość kierunków prowadzi do kompozycji dynamicznej.

Analiza kompozycji – punkt 4: kompozycja statyczna/dynamiczna

Ten punkt naturalnie wynika z poprzedniego. Statyczna występuje w przypadku dominacji jednego kierunku lub kierunki wzajemnie się równoważą, a dynamiczna, kiedy zbudowana jest silnie na jakimś skosie bądź na łączących się ze sobą licznych diagonalach, pionach i poziomach.

Jest też opcja środkowa: obraz wydaje się być statyczny, ale znajduje się na nim coś, co ten spokój nieco zaburza, np. lekki skos. Taką kompozycję nazwiemy zdynamizowaną. Pamiętaj, żeby wyjaśnić, który element to powoduje, np. podniesiona ręka postaci przełamuje statykę kompozycji.

Wracamy do przykładów z matur.

„Zwariowane gospodarstwo” opiszemy jako kompozycję dynamiczną, gdzie występują liczne linie diagonalne, a także kierunki pionowe.

„Niedzielne popołudnie na wyspie Grande Jatte” – tu przykładowa odpowiedź brzmiała: „kompozycja statyczna, dominują kierunki pionowe i diagonalne wyznaczone wybrzeżem ukazanym z ukosa”.

Kompozycję zdynamizowaną ilustrują „Narodziny Wenus”, ale też „Ucieczka do Egiptu” Giotta i „Portret Pani Matisse” (delikatne skosy, widoczny dukt pędzla dynamizują kompozycję).

Analiza kompozycji – punkt 5: kompozycja otwarta/zamknięta

Nic skomplikowanego – jeśli widzimy, że temat obrazu znajduje się w pewnym odstępie od krawędzi jest to kompozycja zamknięta, natomiast otwarta występuje jeśli jakiś element jest wyraźnie przycięty przez krawędź. W tym przypadku piszemy, w którą stronę i czym się otwiera, np. postacią ustawioną na lewej krawędzi.

Lecimy z naszymi przykładami.

„Zwariowane gospodarstwo”: kompozycja ewidentnie zamknięta z 3 stron ramami pomieszczenia, w którym znajduje się scena.

„Niedzielne popołudnie na wyspie Grande Jatte”: otwiera się z każdej strony przycięciem elementów istotnych dla tematu.

„Taniec” Matisse’a i „Narodziny Wenus” Cabanela: kompozycja zamknięta.

„Odwilż twarzy” Witkacego i „Muzyka” Matiss’a: kompozycja otwarta.

„Ucieczka do Egiptu”: kompozycja otwiera się w lewo i w prawo postaciami, które idą przed i za św. Rodziną.

Analiza kompozycji – punkt 6: ilość planów

Bardzo prosta sprawa, mamy do wyboru 1 plan (obraz jest płaski) lub wiele planów (obraz wieloplanowy, warto napisać co się na nich znajduje). 

Kilka przykładów:

„Taniec” czy „Muzyka” Matiss’a – obraz płaski, tutaj przestrzeń nie jest tradycyjnie budowana w głąb obrazu. Podobnie „Święty Sebastian” Caracciola: obraz jednoplanowy (postać na czarnym tle). Kompozycją jednoplanową jest też obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. W „Spełnieniu” Klimta elementy budowy postaci zlewają się nawet z podobnymi elementami tworzącymi tło. 

Obraz „Dwoje dziewcząt” Auguste Renoira reprezentuje kompozycję dwuplanową, podobnie „Amor i Psyche” Gerarda – tutaj te 2 plany są wyraźnie od siebie wyodrębnione.

Z kolei w „Pejzażu z szubienicą” plany układają się kulisowo, a w „Zwariowanym gospodarstwie” artysta nie wyodrębnia ich wyraźnie. 

Do dzieła!

Mam nadzieję, że ten wpis pomoże Ci opanować tajniki opisu kompozycji dzieła malarskiego lub usystematyzuje Twoją obecną wiedzę. Zawsze pamiętaj, żeby zaczynać opis od najprostszych rzeczy (zasada „od ogółu do szczegółu”), a jeśli nie jesteś czegoś pewien/pewna, w ogóle się tego nie podejmuj. Na maturze proszą zazwyczaj o podanie 3-5 cech kompozycji. Dziś przedstawiłam Ci 6 z 12 podpowiedzi, jak świetnie poradzić sobie z analizą dzieła na maturze. Kolejna szóstka na blogu już niedługo! ☺

Ale Ty nie trać chwili i już zacznij swoje pierwsze analizy! W moim sklepie znajdziesz NAGRANIE aż 3,5-godzinnego WEBINARU Z ANALIZY OBRAZU. Do nagrania, które możesz oglądać przez 2 lata, dostajesz prezentacje z analizy GRATIS. Jeśli chcesz wskoczyć na najwyższy level wtajemniczenia od razu, to będzie idealna opcja dla Ciebie!

Trzymam za Ciebie kciuki, powodzenia!