Monopterosy, heksastylosy i inne takie, czyli jak zrozumieć plany świątyń greckich?

W tym artykule dokładnie przyjrzymy się ważnym zagadnieniom dotyczącym architektury starożytnej Grecji. I to zagadnieniom, które dla wielu zaczynających naukę historii sztuki brzmią jak tajny szyfr i przyprawiają o dreszcze…

Tak. Mowa o rodzajach planów świątyń greckich.

Spokojnie, dzisiaj rozgryziemy te wszystkie zagadkowe tolosy, amfiprostylosy i całą resztę. Bo – wbrew pozorom – nie jest to takie trudne!

Zaczynamy!

Jak czytać plany budynków – pierwsze kroki

Na początek małe ABC, czyli co musisz wiedzieć przed przystąpieniem do analizy planu jakiejkolwiek budowli. Na schemacie rzutów architektonicznych zaznaczamy:

• ściany – czarną, grubą linią
• otwory okienne i drzwiowe – jako białe „plamy”, przerwy w linii ścian
• kolumny – kropkami
• filary lub inne podpory – kwadratami

Z planu Partenonu – najsłynniejszej greckiej świątyni klasycznej, zbudowanej w V w. przed Chr. – możemy więc odczytać, że składa się on z dwóch pomieszczeń. Jedno to NAOS, czyli najważniejsze miejsce w świątyni, dostępne od przodu, to tutaj znajdował się posąg bóstwa, któremu poświęcony był dany przybytek (w przypadku Partenonu to oczywiście figura Ateny Partenos). Przed świątynią, a więc bezpośrednio przed naosem znajduje się przedsionek, czyli PRONAOS. Od drugiej strony z kolei znajduje się pomieszczenie o nazwie OPISTODOMOS (opisto [gr] – tylni). Warto zwrócić też uwagę na komunikację między tymi dwoma przestrzeniami – tutaj oddziela je ściana, co wymusza pewien ruch w świątyni, obejście jej dookoła.

Te trzy pomieszczenia oraz relacje między nimi musisz umieć rozpoznawać na rzucie każdej przykładowej greckiej świątyni.

Magiczne przedrostki – rozwiązanie zagadki

Kluczowe do zrozumienia nazw greckich świątyń są greckie… przedrostki i niektóre słowa. To one mówią nam bardzo dużo o wyglądzie budynku, a zatem i jego planie. Najważniejsze z nich to:

• PRO – [gr.] przed, z przodu
• STYLOS – [gr.] kolumna
• AMFI – [gr.] obustronny, z obu stron
• PERI – [gr.] dookoła
• PTEROS – [gr.] skrzydła
• DI – [gr.] dwa, podwójny

Skąd wzięła się świątynia grecka? – rozwój planu

Ta historia ma swój początek w dużo wcześniejszej kulturze egejskiej i zaczyna się od MEGARONU, czyli reprezentacyjnej części pałaców mykeńskich. Był to budynek, w którym na środku najważniejszego pomieszczenia znajdowało się palenisko, a nad nim otwór w dachu, podtrzymywanym przez cztery kolumny. Do głównej sali mogły prowadzić korytarze (westybule) i tradycyjny pronaos, poprzedzony np. dwa kolumnami. Z takiej podstawowej formy megaronu mocno czerpali inspiracje późniejsi greccy architekci, projektując swoje obiekty świątynne.

Typowe plany greckich świątyń

Poniżej znajdziesz moje odręczne rysunki przedstawiające najważniejsze typy świątyń. Polecam też Tobie przerysować je sobie ręcznie do zeszytu, zobaczysz że dużo lepiej je dzięki temu zapamiętasz ;) i nie przejmuj się, że rysunki będą trochę koślawe, to nie ma znaczenia! ;)

Świątynie na planie prostokąta

1.     Świątynia w antach (templum in antis)

To pierwsza typowo grecka świątynia, o najprostszym planie, bardzo podobna do megaronu. Tajemnicza nazwa wiąże się z charakterystycznym portykiem, który tworzą tu boczne ściany wysunięte aż na jego głębokość. To właśnie owe anty, pomiędzy którymi umieszczano najczęściej dwie kolumny, mające za zadanie podtrzymywać dach.

2.     Podwójna świątynia w antach

Ma ona dwa portyki utworzone przez anty, z przodu i z tyłu świątyni. Ma więc dwie osie symetrii.

3.     Prostylos

Ta świątynia, zgodnie z nazwą, ma przed sobą jeszcze jeden portyk kolumnowy (to taka świątynia w antach + rząd kolumn z przodu).

4.     Amfiprostylos

Budowla posiada dodatkowy portyk kolumnowy zarówno z przodu, jak i z tyłu (pamiętaj, amfi = obustronnie).

5.     Peripteros

Dosłownie oznaczałby „uskrzydlony dookoła” rodzaj planu. I właśnie o to chodzi, bo tą świątynię ze wszystkich stron obiega kolumnada, która swoją nazwę również bierze od przedrostka PERI – to tzw. PERISTAZA (PERYSTAZA). Peripterosem były najczęściej wielkie świątynie w porządku doryckim, tak jak np. ateński Partenon.

Tutaj ciekawostka: ile takich kolumn otaczało budynek? Według zasady, liczba kolumn wzdłuż dłuższej ściany to podwojona liczba kolumn krótszej ściany + 1. Czyli, jeśli np. w pronaosie mamy ich 6, wzdłuż dłuższego boku będzie ich 13.

6.     Pseudoperipteros

Peripteros był jednym z ważniejszych typów greckiej świątyni. Jego plan miewał pewne „udziwnienia”. Jedną z takich wariacji był pseudoperipteros. „Pseudo”, bo tylko udaje zwyczajny – jego kolumny wtapiają się, wrastają w boczne ściany, nie są wolnostojące, tak jak to było w poprzednim przypadku. Tworzą więc pseudoperistazę.

7.     Dipteros

Jak wskazuje nazwa, ma po prostu podwójną peristazę, czyli kolumny stoją dookoła świątyni w dwóch rzędach. Dipterosy były już naprawdę ogromnymi obiektami, najczęściej w porządku jońskim.

8.     Pseudodipteros

Analogicznie, jak w poprzednim przypadku, wewnętrzny rząd kolumn jest wtopiony w boczne ściany.

Świątynie na planie centralnym koła

9.     Monopteros

To budynek na planie koła z jednym rządem kolumnady. Był to rodzaj dekoracyjnego obiektu architektonicznego niewielkich rozmiarów, nie miał wydzielonego żadnego pomieszczenia – to tylko okrągły fundament, czyli krepidoma i stojące na nim kolumny.

10. Tolos

Podobnie jak wyżej, ma jednak w środku jedną nawę, wydzieloną ścianą, z wejściem na osi budynku.

11. Pseudotolos

W tym przypadku kolumnada również „wchodzi” w ścianę nawy.

Portyk kolumnowy – rozmiary i liczby

Na koniec jeszcze jedno ważne zagadnienie. Skoro przedrostki mamy już ogarnięte, czas jeszcze krótko zająć się końcówką „-stylos”. Jest to druga część słowa, które będzie nam określało ile kolumn znajduje się w portyku danej budowli (najczęściej była to liczba parzysta). Przedstawia się to następująco:

• DISTYLOS – 2 kolumny
• TETRASTYLOS – 4 kolumny
• HEKSASTYLOS – 6 kolumn
• OKTOSTYLOS – 8 kolumn
• DEKASTYLOS – 10 kolumn
• DODEKASTYLOS – 12 kolumn

Dodekastylos to największa możliwa świątynia, potężniejsze, jeżeli były, nie zachowały się do naszych czasów.

Mam nadzieję, że ten artykuł pomógł Ci zrozumieć i nieco oswoić grecką architekturę. Umiesz już czytać plany świątyń i poprawnie nazywać ich typy, a to ważna umiejętność na maturze z historii sztuki. Jeśli wolisz formę filmiku i chcesz posłuchać, jak opowiadam o dzisiejszym zagadnieniu, tutaj czeka na Ciebie odcinek na YT .

Powodzenia w nauce!